Słownik pojęć

Paleografia – (pochodzi z języka greckiego z połączenie słów palaiós, co znaczy stary oraz grápho, czyli piszę)
Dzisiaj jest jedną z Nauk Pomocniczych Historii. Początki badań nad paleografią łacińską wiąże się z osobą Jeana Mabillon (1632-1707), benedyktyna, który jako pierwszy przystąpił do badań nad etapami rozwoju pisma średniowiecznego. Autor ten uznawany jest także za ojca dyplomatyki. Rodzaje pisma i ich chronologia stały się od tego czasu podstawą dyskusji historycznej w zakresie paleografii.

Wyróżniamy trzy działy tej nauki:

1. Rozwój historyczny pisma,
2. Nauka służąca do wykrywania kryteriów chronologicznych i geograficznych rozwoju pisma
   (umieszczanie źródła w czasie i przestrzeni, wykrywanie fałszerstw),
3. Praktyczna nauka czytania.

Zjawiska podlegające badaniu:
Dukt – (łac. duco – prowadzę) – wygląd pisma wynikający ze sposobu prowadzenia pióra
Kąt pisma – stosunek położenia narzędzia pisarskiego względem wiersza
Moduł pisma – określaj względne rozmiary
Ligatury (zrosty) – charakterystyczne powiązania niektórych liter - „&”

Dyplomatyka – (od gr. słowa diploma oznaczającego „dokument”): jest nauką o dokumencie – początkowo służyła wykrywaniu fałszerstw, dziś bada historię, rodzaje oraz znaczenie dokumentu w historii – a także cechy zewnętrzne tego źródła: materiał i narzędzie pisarskie, rodzaj pisma, formuły i układ tekstu.
Brachygrafia – jedna z Nauk Pomocniczych Historii. Jest to system skrótów oraz sposobów ich odczytywania. Skróty stosowano od starożytności, a ich celem było przyspieszenie oraz usprawnienie pisania, a także zaoszczędzenie materiału pisarskiego, który był niezwykle cenny.
Manuskrypt – (łac. manuscriptum - rękopis): każdy tekst, który został utrwalony ręcznie – niezależnie od rodzaju pisma, materiału pisarskiego i techniki pisania. W odróżnieniu od tekstów powielanych mechanicznie, każdy rękopis jest egzemplarzem niepowtarzalnym o własnych cechach indywidualnych.

Wybrane rodzaje pisma:
Kapitała – najstarsza forma pisma majuskulnego (pismo wpisane w dwie linie), od którego wywodzą się wszystkie późniejsze rodzaje pisma łacińskiego. Kapitała była pismem monumentalnym, przeznaczonym do kucia napisów w materiale twardym, gdyż powstała jako pismo epigraficzne. Litery są symetryczne, mają identyczną wysokość i prawie wszystkie dają się wpisać w kwadrat. Wyróżniamy dwa rodzaje kapitały: kwadratową (elegancką) i wiejską (chłopską).
Uncjała – (łac. scriptura uncialis) typ pisma majuskulnego (pisma wpisanego w dwie linie) i kodeksowego występujący w okresie od IV do X wieku. Uncjała wywodzi się od kapitały, lecz charakteryzuje się tendencją do zaokrąglenia liter.
Półuncjała – pismo, które pojawiło w VI wieku i w przeciwieństwie do wszystkich poprzedzających ją wcześniej rodzajów charakteryzowało się zróżnicowaniem wielkości liter, czyli było krokiem w kierunku pisma minuskulnego. Litery półuncjały były wyraźnie zaokrąglone, pisane płynnie.
Minuskuła karolińska, (karolina) — rodzaj pisma minuskulnego (pisma wpisanego w cztery linie) wypracowany w IX wieku przez kancelarię cesarską Karola Wielkiego we współpracy z akwizgrańską szkołą pałacową, charakteryzujący się dużą czytelnością liter oraz ujednoliconym systemem skrótów.
Pisma gotyckie – to rodzina krojów pisma opartych na alfabecie łacińskim. Jego początki datuje się na XI wiek, kiedy to obserwuje się pierwsze tendencje do zaostrzania liter minuskuły karolińskiej (północna Francja). W wieku XIII pisma gotyckie były w powszechnym użyciu w całej Europie Zachodniej i Środkowej do późnego średniowiecza. W większości krajów wyparte zostało dopiero przez tzw. pismo humanistyczne w XV/XVI wieku.
Tekstura – pismo gotyckie książkowe/kodeksowe stosowane najczęściej w XIV wieku. Na jej powstanie wpływ wywarła konieczność zwiększenia szybkości powstawania ksiąg, przez co zastosowano skośnie ścięte, płaskiego pióra, litery i wyrazy stawiane są bardzo blisko siebie
Bastarda – pismo gotyckie powstałe w XIV w., będące połączeniem tekstury i pisma minuskulnego używanych w Europie południowej. Cechami charakterystycznymi bastardy, które wyraźnie różnią ją od tekstury są m.in.: poszerzenie liter, zwiększenie odstępów pomiędzy literami i pomiędzy całymi wyrazami, zwiększenie interlinii.
Kursywa gotycka – pismo gotyckie stworzone w związku z narastającą koniecznością posługiwania się nim w życiu codziennym. Potrzeba szybkiego pisania, występująca w połączeniu z zaniedbywaniem reguł kaligrafii, doprowadziła do wykształcenia w XIII w. kursywy gotyckiej - pisma używanego głównie na potrzeby bieżące.